يك اشاره كوتاه تقويمى در شاهنامه فردوسى، موجب شده است تا اين نگارنده فرضيه اى درباره زادروز فردوسى را پيش كشد. لازمه بيان اين فرضيه، آگاهى از يك آيين ديرينه مردمى و مقايسه آن با سروده اى از شاهنامه است كه در پيوند با آن آيين است. در سراسر سرزمين هاى آسياى ميانه و افغانستان و نيز بخش هايى از استان هاى خراسان و گلستان، آيينى كهن و سنتى ديرينه وجود دارد كه با نام هاى گوناگونى و از جمله با نام «پيغمبر آشى» شناخته مى شود. در اين آيين، هنگامى كه مرد يا زنى به سن شصت و سه سالگى مى رسد، مى گويند «فلانى به سال پيغمبرش رسيد.» به اين مناسبت، نزديكان آن شخص در بزرگداشت او جشن تولدى با مراسمى خاص بر پاى مى دارند.
در نواحى شهرسبز، كشكرود و نسف در جنوب بخارا،
هنگامى كه شخصى به شصت و سومين سالروز تولد خود مى رسد، نزديكانش براى او جامه اى
نو و آراسته، به ويژه همراه با پيراهن سپيد بلند و تنبان سپيد فراهم مى سازند و با
تشريفاتى بر او مى پوشانند. پس از آن دستارى سپيد بر سر و شانه اش مى بندند و اگر
زن باشد، چارقد سپيدى بر سرش مى كنند. آنگاه از پنبه براى مردان ريش و سبيل انبوه و
بزرگى درست كرده و بر چهره او مى نشانند. بانيان مراسم همچنين گوسفند يا گوساله اى
را ذبح مى كنند و به اندازه مهمانان احتمالى، خوراكى آماده مى سازند كه معمولاً آش
(منظور پلو) يا شوربا (آبگوشت) است. نام «پيغمبر آشى» نيز از همين جا گرفته شده
است. در جشن تولد «پيغمبر آشى»، خويشاوندان، دوستان و آشنايان به خانه آن مرد يا زن
شصت و سه ساله در آمده و در نشيمنى كوتاه او را «مبارك- مبارك» مى گويند. حال با
توجه به اين آيين كهن مردمى كه اتفاقاً در سرزمين هايى برگزار مى شود كه فردوسى نيز
از زادگان و باشندگان آن بوده و به احتمال در زمان او نيز برگزار مى شده است؛ به
سراغ سروده هايى از فردوسى مى رويم كه در آنجا شاعر به شرح حالى مختصر از خود
پرداخته است. در شاهنامه بيت هايى وجود دارد كه در آنها فردوسى به ثبت سن خود
پرداخته است. اما در هيچكدام از آن بيت ها به صراحت به روز زايش خود اشاره نكرده
است و نيز به جز در يك نمونه، در هيچكدام ديگر بيت ها، از تاريخ يا «ماه روز» خاصى
نام نبرده است. فردوسى تنها در يك جا و به طور همزمان، هم به تاريخ (ماه، روز) و
هم به سن خود اشاره و از آن ياد كرده است. آنگاه كه در پايان پادشاهى شاپور
ذوالاكتاف و پس از به پايان بردن داستان او، در سه بيت چنين مى آورد:
چو آدينه هرمزد بهمن بود/ بر اين كاخ فرخ نشيمن بود
مى لعل پيش آور اى هاشمى/ ز خمى كه هرگز نگيرد كمى
چو شست وسه سالم شد و گوش كر/ ز گيتى چرا جويم آيين و فر؟
در اينجا فردوسى به صراحت هم به شصت و سه سالگى خود اشاره مى كند، هم به تاريخ
آن يعنى آدينه هرمزد بهمن (يكم بهمن ماه) و هم به مراسم آن يعنى نشيمنى همراه با
مى. اين روايت بلافاصله خواننده را به ياد همان مراسم جشن تولد «پيغمبر آشى»
مى اندازد. دور نيست كه اين گزارش در واقع اشاره به جشن زادروز شصت و سه سالگى او
بوده باشد كه خانواده و نزديكانش در بزرگداشت او فراهم ساخته بوده اند. با توجه به
نكات بالا، مى توان احتمال زيادى داد كه روز «هرمزد بهمن» زادروز فردوسى بوده است.
اما براى تطبيق و تثبيت زادروز فردوسى در نظام تقويم اعتدالى خورشيدى هجرى مى بايد
چگونه عمل كرد؟ براى اين كار دو راه در پيش است. يا اينكه، تاريخ «هرمزد بهمن/ يكم
بهمن» در گاهشمارى مفروض فردوسى را با گاهشمارى اعتدالى در همان زمان تطبيق دهيم
(يعنى در سال زايش فردوسى، اين روز با چه روزى در گاهشمارى اعتدالى برابر بوده است)
و يا اينكه عيناً آن تاريخ را با حفظ شماره روز و ماه به تقويم اعتدالى انتقال
دهيم. در حالت نخست، ابتدا مى بايد دانست كه منظور فردوسى از «هرمزد بهمن» بر مبناى
كدام نظام گاهشمارى (يزدگردى، خراجى، معتضدى يا فارسيه) بوده است. مى دانيم كه
فردوسى در شاهنامه، روزها و ماه ها را بر مبناى گاهشمارى خورشيدى و شماره سال ها را
بر مبناى گاهشمارى هجرى قمرى ثبت كرده است. از سوى ديگر چنانچه ثابت شود اشاره هاى
فردوسى بر مبناى گاهشمارى يزدگردى بوده است؛ باز هم امكان اين تطبيق به دست
نمى آيد. چرا كه گاهشمارى يزدگردى پس از دوره ساسانى، فاقد نظام كبيسه گيرى يك ماه
در هر يكصد و بيست سال بوده و در نتيجه سالى سيار بوده است. همچنين نمى توان با
محاسبه كاهش يك روز در هر چهار سال، به موضع حقيقى روزى خاص در تقويم يزدگردى پى
برد. چرا كه از سال آخرين كبيسه گيرى آن نيز هيچ آگاهى كاملى در دست نيست. براى اين
پرسش ها نيز مى بايست تا به دست آمدن مدارك معتبر تازه ، بردبارى كرد. چنانچه
گاهشمارى استفاده شده فردوسى، پرسى يا گردان بوده باشد؛ براى دانستن انطباق «هرمزد
بهمن» در آن گاهشمارى، با روز معادل آن در سال حقيقى يا اعتدالى همان زمان،
مى بايست از سال دقيق زايش فردوسى نيز آگاهى داشته باشيم كه متأسفانه اين نكته نيز
با قاطعيت تاكنون دانسته نشده است. اما در حالت دوم، براى تطبيق و تثبيت زادروز
فردوسى در نظام تقويم اعتدالى، مى توان عيناً آن تاريخ را با حفظ شماره روز و ماه
به تقويم اعتدالى خورشيدى هجرى (و نيز برابر ميلادى آن) انتقال داد و اين شيوه
همانگونه كه در ادامه شرح داده مى شود، در ايران ناشناخته نبوده است. مى دانيم كه
همواره جشن ها و مناسبت هاى ايرانى در روز و ماه خاص و تثبيت شده خود برگزار مى شده
و تغييرات تقويم ها، شماره روز و ماه را جابه جا نمى كرده است. به طور مثال جشن
نوروز در نخستين روز فروردين (هرمزد فروردين) قرار داشته و چنانچه در برخى
تقويم ها، روز يكم فروردين به دليل نبود كبيسه يا نبود دقت كافى در كبيسه گيرى، از
محل حقيقى و طبيعى خود جابه جا مى شده است؛ براى تطبيق نوروز با نقطه اعتدال بهارى،
تغييرى در شماره روز و ماه آن نمى داده اند. امروزه نيز همچنان نوروز هاى گوناگونى
در تقويم هاى محلى ايران رواج دارد كه در سرتاسر سال حقيقى و اعتدالى پراكنده
هستند، اما در همه آنها نوروز برابر با يكم فروردين است، با آنكه در نقطه اعتدال
بهارى نيستند. به اين ترتيب و در حالى كه با منابع فعلى امكان تطبيق زادروز فردوسى
با گاهشمارى اعتدالى در همان زمان زايش، وجود ندارد؛ مى توان به شيوه اى كه در بالا
گفته آمد و همواره در ايران روايى داشته است، از روز «يكم بهمن ماه» به عنوان
زادروز فردوسى نام ببريم.
براى آگاهى بيشتر به كتاب «زادروز فردوسى» (تهران ۱۳۸۳) از همين نگارنده نگاه كنيد
رضا مرادى غياث آبادى
ghiasabadi@gmail.com
روزنامه شرق
مطلب بسيار جالبي بود از كليه كساني كه در تهيه اين مطلب زحمت كشيده اند تشكر ميكنم مومن زاده
[پاسخ]