درمان بيماران نخائي با استفاده از سلول هاي شوان پا

در كشور ما در حال حاضر 70 هزار نفر دچار ضايعه نخاعي هستند كه 2 هزار و صد نفر آنها را جانبازان تشكيل مي‌دهند؛ آنها كه پيشرفت‌هاي علمي امروز و آسايش ما بدون فداكاري و از خودگذشتگي آنان ممكن نمي‌شد. روش جديد ترميم ضايعات نخاعي با تزريق سلول‌هاي شوان كه به تازگي و ‌توسط متخصصان ايراني ابداع شده مي‌تواند نور اميد و نويدي باشد براي همه جانبازان و ساير مبتلايان تا بتوانند مقدار زيادي از كاركرد طبيعي از دست رفته خود را مجددا به‌دست بياورند.
تزريق سلول‌هاي شوان پروژه‌اي بود كه در حدود 11 سال قبل با همكاري مشترك بين دپارتمان جراحي اعصاب بيمارستان امام خميني (ره)، بانك اعضاي پيوندي بيمارستان امام خميني (ره) و مركز تحقيقات علوم تكنولوژي در پزشكي و حمايت فن‌آوري‌هاي رياست جمهوري آغاز و در طي 4 سال گذشته با شتاب بيشتري دنبال شد.
با توجه به اينكه سلسله اعصاب مركزي اساسا توانايي ترميم ندارد، دانشمندان ما فكر كردند اگر بتوانند با روشي سلسله اعصاب محيطي را به اعصاب مركزي در قسمت بالاتري از نخاع (بالاي محل ضايعه) برسانند، قدرت ترميم پيدا خواهد شد. در اين روش از سلول‌هاي غلاف عصب محيطي (شوان) استفاده مي‌شود. سلول‌ها را از پاي شخص برمي‌دارند و پس از 3 تا 4 هفته كشت و تكثير، عمل پيوند انجام مي‌شود.

به گفته آقاي دكتر هوشنگ صابري، استاديار دانشگاه و جراح و متخصص مغز واعصاب دانشگاه علوم پزشكي تهران و مجري طرح، پس از موفقيت‌آميز بودن مرحله اول آزمايشات بر روي موش‌ها، بررسي‌هاي فراواني در رابطه با امكان انجام اين روش بر روي انسان انجام شد. در ادامه با در نظر گرفتن معيارهايي نظير سن كمتر از 50 سال، عدم وجود عفونت در محل ضايعه و وجود كمي علايم نورولوژيك در پايين ضايعه، از ميان 150 داوطلب 113 نفر مراحل اوليه را طي كردند و تحت معاينات قرار گرفتند و پس از دريافت مجوز از كميته اخلاق پزشكي، 9 نفر از بيماران داراي ضايعه نخاعي با اين روش درمان شدند.
براي انجام درمان، سلول‌هاي شوان از عصب پاي بيمار برداشته و به مدت 2 تا 3 هفته كشت داده شدند. هدف از گرفتن اين سلول‌ها از همان فرد جلوگيري از احتمال پس زدن پيوند بود. در مرحله بعد سلول‌هاي شوان به محل مسدود شده تزريق شدند. سلول‌هاي شوان پس از تزريق وارد حفره‌اي در نخاع شدند كه به علت ضربه بيروني به وجود آمده و مانع عبور سيگنال‌هاي عصبي شده بود. سپس رفته رفته به يك طرف آن موضع حركت كردند. به طوري كه ابتدا به اندازه يك خط كوچك راه براي عبور سيگنال‌هاي عصبي باز شد. به اين ترتيب بيمار مي‌توانست به مرور اندام‌هاي بي‌حس شده خود را حركت دهد. سلول‌هاي شوان به تدريج راه‌هاي ديگري براي عبور سيگنال‌هاي عصبي باز مي‌كنند و با اين روند رفته رفته بيمار قادر خواهد بود تا اندام‌هاي خود را حركت دهد.
نتايج عمل جراحي بر روي اين 9 نفر مثبت بود و حتي يك نفر از آنان توانست با استفاده از پارالل كمي راه برود. علاوه براين‌، تمامي علائم بهبودي به‌صورت مستند و با گرفتن نوار عصب و آزمايشات مختلف از تمام شركت‌كننده‌ها در تحقيق ثبت گرديد.
البته بنابه گفته محققان، بهبودي كامل با گذشت زمان حاصل مي‌شود و در چند ماه اول درمان فقط اثرات بهبودي اوليه قابل مشاهده‌اند.
جالب است بدانيد عمل پيوند سلول براي ترميم ضايعات نخاعي انسان به غير از ايران در كشورهاي روسيه و چين نيز انجام شده است. در كشور چين، علي‌رغم انجام عمل‌هاي زياد كه در آن از سلول‌هاي بنيادي جنيني استفاده مي‌كردند، موفقيتي حاصل نشد. در كشور روسيه، از سلول‌هاي بويايي مخاط بيني‌و‌سلول‌هاي مغز استخوان استفاده كردند و نتايج قابل قبولي به دست آوردند. ولي زمان بروز اولين آثار درماني، بسيار بيشتر از روش منحصر به فرد انجام شده در كشور ماست. بد نيست بدانيد كه در كشور روسيه براي انجام اين عمل و اقدامات بازپروري 150 هزار دلار هزينه دريافت مي شود.

آسيب‌هاي نخاعي از كجا مي‌آيند؟
احتمالا كريستوفرريو شناخته شده ترين چهره اي است كه تاكنون دچار آسيب نخاعي و فلج شده است. بازيگر معروف نقش سوپرمن در سال 1995 از اسب به زمين افتاد و به‌دليل آسيب‌ديدگي نخاع از گردن به پايين فلج شد. هيچ‌كس فكر نمي‌كرد سوپرمن كه در فيلم‌هايش حتي زمان را به عقب برمي‌گرداند و هيچ گلوله‌اي به او اثر نمي‌كرد ناگهان فلج شود. ولي واقعيت اين بود كه اودر كنار 11 هزار آمريكايي قرار گرفت كه هر سال دچار ضايعات نخاعي مي‌شوند. براي درك بهتر ضايعات نخاعي، بد نيست بدانيد كه نخاع به همراه مغز، سيستم دستگاه عصبي مركزي را تشكيل مي‌دهند. طول نخاع در حدود 38 تا 43 سانتي‌متر است و از رشته‌هاي عصبي بلندي كه پيام‌ها را به مغز برده و برمي‌گردانند تشكيل مي‌شود. علاوه بر اين، يك سري عصب از نخاع و از فواصل بين مهره‌ها بيرون مي‌آيند. آسيب‌هاي نخاعي كه نخاع را تحت تاثير قرار مي‌دهند، علل ضربه‌اي يا غيرضربه‌اي دارند. در حالت ضربه‌اي، وارد شدن يك ضربه شديد و ناگهاني به ستون مهره‌ها موجب شكستگي، جابه‌جايي و يا ايجاد فشار بر روي مهره‌ها و آسيب‌ ديدن نخاع مي‌شود. علاوه بر اين، پس از آسيب‌هاي اوليه ممكن است يك سري عوارض ديگر نيز در طي روزها و يا هفته‌ها به‌دليل خونريزي، تورم، التهاب و تجمع مايع در اطراف نخاع به‌وجود آيند كه با ايجاد فشار ثانويه بر روي نخاع مشكلات جدي به‌وجود مي‌آورند. به‌طور كلي شايع‌ترين علل ضربه‌اي آسيب‌هاي نخاعي به‌ترتيب عبارتند سوانح رانندگي 50(درصد)، افتادن از ارتفاع و زمين خوردن‌ها به‌ويژه پس از 65 سالگي 24(درصد)، قرباني خشونت يا جنايت شدن در اثر چاقو يا اسلحه 11( درصد)، آسيب‌هاي ناشي از ورزش نظير شيرجه در عمق‌كم 9(درصد.)
در حالت غيرضربه‌اي آسيب‌ نخاعي به‌دليل يك سري بيماري‌ها كه غالبا مزمن شده‌اند به‌وجود مي‌آيد. از اين بيماري‌ها مي‌توان به التهاب مفاصل، سرطان، مشكلات عروق خوني، خونريزي‌ها، التهاب و عفونت اشاره كرد. در هر حال، علت ضايعه نخاعي چه ضربه‌اي باشد و چه غيرضربه‌اي، ضايعه مي‌تواند بر روي رشته‌هاي عصبي كه از ناحيه آسيب ديده عبور مي‌كند اثر گذاشته و كاركرد قسمتي يا همه اعصاب و عضلات مربوطه در زير ناحيه آسيب ديده را مختل كند.

فلج و ديگر چه؟
آسيب‌هاي نخاعي بيش از همه در نواحي گردن، انتهاي تحتاني قسمت سينه‌اي ستون مهره‌ها و كمر ايجاد مي‌شوند. علائم ضايعات نخاعي به علت و محل آسيب و شدت ضايعه بستگي دارند. از نظر محل آسيب، ضايعاتي كه در قسمت‌هاي بالاتر نخاع هستند فلج بيشتري ايجاد مي‌كنند. به‌عنوان مثال، يك آسيب‌ نخاع در ناحيه گردن مي‌تواند هر دو دست و پا را فلج كرده و حتي امكان تنفس بدون استفاده از دستگاه را غير ممكن سازد. از سوي ديگر، آسيب‌هاي نواحي پايين‌تر فقط پاها و قسمت تحتاني بدن را تحت تاثير قرار مي‌دهند. علت اين موضوع، عدم توانايي نخاع در انتقال سيگنال‌ها به سمت بالا و دريافت آنها در اثر ايجاد فاصله و به‌هم خوردن يكپارچگي آن است. بنابراين عملكرد بدن در زير ناحيه آسيب ديده مختل مي‌شود. از نظر شدت ضايعه، ضايعات نخاعي به دو دسته كامل و نسبي تقسيم مي‌شوند. اين موضوع بستگي به آن دارد كه چه مقدار از نخاع آسيب ديده باشد. در يك آسيب نخاعي نسبي يا ناكامل، نخاع قابليت فرستادن و دريافت برخي پيام‌ها از مغز را دارد. بنابراين، اشخاصي كه به آسيب‌هاي نسبي مبتلا مي‌شوند قادر خواهند بود تا برخي اعمال حسي و حركتي را در پايين ناحيه آسيب ديده حفظ كنند.
از طرف ديگر، آسيب و ضايعه كامل با از دست رفتن كامل عملكرد حسي و حركتي در زير ناحيه آسيب ديده همراه است. توجه داشته باشيد كه حتي در يك آسيب نخاعي كامل نيز ممكن است نخاع به‌طور كامل قطع نشود. در بسياري از موارد، فاصله‌اي كه در نخاع وجود دارد به دليل پر شدن توسط خونريزي‌هاي داخل نخاعي مدتي پس از آسيب اوليه حفره‌اي ايجاد مي‌كنند كه اجازه انتقال سيگنال‌ها به سمت بالا و پايين را نمي‌دهد. پزشكان معمولا از اصطلاح آسيب كامل به منظور شرح دادن مقدار وسيعي از آسيب‌هاي نخاعي استفاده مي‌كنند. به‌طور كلي مشكلاتي كه بيماران مبتلا به ضايعات نخاعي با آن دست به گريبانند عبارتند از:
از دست دادن كنترل ادرار و مدفوع، تغيير در عملكرد جنسي، ناتواني در احساس گرما، سرما و لمس، مشكلات ريوي و تنفسي، سفت شدن عضلات، ضعف در اندام و يا از دست دادن كامل حركت اندام‌ها، درد، عفونت و زخم بستر در اثر بي‌حركتي و سكون طولاني مدت.

مستعدان خطر
اگر چه آسيب‌هاي نخاعي معمولا در اثر حوادث غيرمنتظره روي مي‌دهند، ولي گروهي از مردم در معرض خطر بيشتري بوده و شانس بيشتري براي ابتلا به آسيب‌هاي نخاعي دارند. بر اساس آمار، 80 درصد ضايعات نخاعي در مردان ايجاد مي‌شود. علاوه بر اين، كساني كه در سنين 16 تا 35 سالگي قرار دارند. بيشتر آسيب مي‌بينند زيرا بيشتر در معرض خطر تصادفات و ساير حوادث قرار دارند. البته پس از سن 60 سالگي نيز به‌دليل افتادن و زمين خوردن چنين ضايعاتي ايجاد مي‌شود. همچنين مي‌توان به اشخاصي كه به فعاليت‌هاي ورزشي پرخطر مي‌پردازند اشاره كرد. افرادي كه به ورزش‌هايي نظير فوتبال، كشتي، ژيمناستيك، شيرجه و اسكي‌هاي پرخطر به‌خصوص در ارتفاع مي‌پردازند بيش از سايرين در معرض خطر ضايعات نخاعي قرار دارند. در نهايت مي‌توان به افرادي كه شرايط مستعد كننده‌اي براي ابتلا به آسيب‌ نخاعي دارند نظير التهاب مفاصل و يا برخي از بيماري‌هاي مضمن اشاره كرد.

چه بايد كرد؟
در هر ضايعه نخاعي زمان بين ايجاد ضايعه و شروع درمان يك فاكتور حياتي است كه مي‌تواند در تعيين بهبودي بيمار تاثير به سزايي داشته باشد. هر شخصي كه دچار صدمه به ستون مهره‌ها به‌ويژه در ناحيه سر و گردن شده باشد نياز به ارزيابي پزشكي فوري دارد. به‌عنوان يك قانون، بايد هميشه قربانيان صدمات گردني را افراد مبتلا به آسيب‌هاي نخاعي در نظر گرفت مگر آنكه خلافش ثابت شود.

كمك‌هاي اوليه
چنانچه به فردي كه مشكوك به آسيب كمر يا گردن است برخورد كرديد، اقدامات زير را انجام دهيد:

•  به‌هيچ وجه فرد آسيب ديده را حركت ندهيد. در غير اين‌صورت ممكن است بيمار دچار فلج دائمي و يا ساير عوارض جدي شود.

•  سريعا با اورژانس تماس بگيريد.

•  بيمار را ثابت نگهداريد.

•  با قرار دادن حوله‌هاي سنگين، بالش و يا حتي كيسه شن در دو طرف گردن بيمار از حركت گردن وي تا زمان رسيدن اورژانس جلوگيري كنيد.

•  اگر مي‌توانيد، يك سري اقدامات اوليه نظير توقف هر گونه خونريزي در بيمار را انجام داده و در صورتي كه بيمار هوشيار است، بدون حركت دادن سر و گردن وي، او را آرام كنيد.

درمان طولاني‌مدت
پزشكان در درمان طولاني‌مدت ابتدا سعي در رفع مشكلاتي مي‌كنند كه در اثر بي‌حركتي طولاني‌مدت ايجاد مي‌شوند نظير زخم‌هاي بستر، انقباضات عضلاني، جلوگيري از لخته‌هاي وريدي و بي‌اختياري ادرار و مدفوع، علاوه بر اين بيمار تحت توانبخشي نيز قرار مي‌گيرد.
در حدود 50 سال پيش يك ضايعه‌ نخاعي و فلج ناشي از آن يك زندگي نباتي را به دنبال داشت. در طي ساليان اخير تحقيقات زيادي در مورد اين ضايعات انجام شده و داروها، ويلچرهاي مدرن و استفاده از ابزارهاي حساس كامپيوتري از جمله درمان‌هايي هستند كه براي بهبود حركت در اين بيماران استفاده مي‌شوند.
يك روش نسبتا جديد‌تر، استفاده از ابزارهاي تحريك الكتريكي و اعصاب مصنوعي است. در اين روش، از يك سري ابزارهاي پيشرفته استفاده مي‌شود كه براي انجام اعمال خود از تحريكات الكتريكي استفاده مي‌كنند. برخي از اين ابزارها در زير پوست كاشته شده و به عنوان مكمل براي جايگزيني عملكردهاي حسي و حركتي از دست رفته، به سيستم عصبي متصل مي‌شود. بقيه اين ابزارها در خارج از بدن هستند.
به اين روش سيستم‌هاي تحريك الكتريكي عملكردي ‌ نيز گفته مي‌شود. اين سيستم‌ها از محرك‌هاي الكتريكي براي كنترل عضلات دست و پا استفاده مي‌كنند و در نهايت به افراد دچار ضايعه نخاعي اجازه مي‌دهند تا به طور محدود اعمالي نظير ايستادن و راه‌رفتن و يا برخي حركات دست را انجام دهند. اين سيستم‌ها از الكترودهاي كنترل شونده توسط كامپيوتر تشكيل شده‌اند كه يا به سطح پوست چسبانده شده و يا در زير پوست كاشته مي‌شوند. اين ابزارها به تحقيقات بيشتري نياز دارند ولي از آن جهت مورد توجه زياد قرار گرفتند كه كريستوفرريو (سوپرمن) از آن استفاده كرد.‌