آموزش الكترونيكي[1]پاراديم[2] جديد در عصر اطلاعات

چكيده

با ورود به عصر اطلاعات ، نهاد آموزش از نخستين نهادهايي است كه دستخوش تغييرات اساسي شده. آموزش الكترونيكي به عنوان پاراديمي جديد، اين حوزه را متحول ساخته است. با توجه به قابليت‌هاي بسيار بالاي  اين سيستم آموزشي و حجم عظيم تقاضا براي آموزش، و ناتواني نظام آموزشي كنوني در پاسخگويي به آن، در باب ضرورت به‌كارگيري و اهميت  آموزش الكترونيكي ترديدي وجود ندارد .آنچه مطرح  است شيوه و چگونگي اين آموزش است.كتابخانه‌ها نيز به عنوان زيرسيستم نظام آموزشي، ‌بايد همگام با تغييرات پيش بروند و نسبت به ارائه‌ خدمات جديد و متناسب با نياز روز، اقدام نمايند.
 كليدواژه‌ها: كتابخانه، عصر اطلاعات، فناوري اطلاعات، آموزش، نظام آموزشي

1. مقدمه
ما در حال گذر از جامعه‌ صنعت– محور به جامعه‌ اطلاعات- محور، يا به عبارت ديگر گذر از دنياي فيزيكي به دنياي مجازي هستيم. ورود به عصر اطلاعات و زندگي اثربخش در جامعه‌ اطلاعات– محور، مستلزم شناخت ويژگي‌هاي آن است. يكي از نهادهاي اجتماعي كه در اين عصر دستخوش تغييرات وسيع خواهد شد، نهاد آموزش و يادگيري در سطوح عمومي و عالي است. در گذر به جامعه‌، اطلاعاتي، نقش عمده بر دوش دانش‌آموختگان جامعه است و آموزش و يادگيري مي‌بايد براساس رويكردهاي جديد تنظيم شود. پيش‌نياز وارد شدن به اين پهنه، گسترش سريع و وسيع آموزش الكترونيكي، از پايين‌ترين تا بالاترين سطح نظام آموزشي كشور مي‌باشد.
«كوهن» (1970) معتقد است كه مدل پيشرفت علم، تحول از يك پاراديم به پاراديم ديگر است و در هر حوزه‌ فكري مي‌توان پاراديمي را يافت. فناوري اطلاعات پاراديم جديدي است كه در هر حوزه‌اي كاربرد دارد و ضمن ايجاد پاراديم‌هاي ديگر، سبب تغيير چهره‌ جهان ما شده و امكان آموزش متناسب با نيازهاي عصر حاضر را فراهم نموده است. به عنوان مثال، آموزش مجازي يا الكترونيكي پاراديم جديدي در حوزه‌ آموزش و يادگيري پديد آورده و امكان يادگيري را در هر زمينه[3]، براي هر فرد[4]، در هر زمان[5] و در هر مكان[6] به صورت مادام‌العمر فراهم آورده است. در حوزه‌ نشر، كتاب‌ها و مجلات الكترونيكي، پاراديم جديدي در اين صنعت پديد آورده‌اند. كتاب‌هاي چند جلدي كه گاهي چندين قفسه جا مي‌گرفتند، در پاراديم جديد به صورت يك لوح فشرده عرضه مي‌شوند.
پاراديم‌ها دائماً در حال تغييرند و قانوني به نام «قانون بازگشت به صفر» بر آن‌ها حاكم است. براساس اين قانون وقتي پاراديمي تغيير مي‌كند، همه به نقطه‌ صفر باز مي‌گردند و همه چيز از نو آغاز مي‌شود. افراد يا سازمان‌هاي موفق در پاراديم قديم
‌، لزوماً در پاراديم جديد نيز به همان ميزان موفق نخواهند بود، مگر آن‌كه سريع‌تر از ديگران، خود را با پاراديم جديد در حوزه‌ فعاليت خود همسو سازند(Oclc,2003).
    آموزش الكترونيكي شامل آموزش مبتني بر رايانه[7]، آموزش مبتني بر اينترانت[8]، آموزش مبتني بر وب[9]، پاراديم‌هاي جديد، و محصول فناوري اطلاعات مي‌باشند كه بشريت را به سمت يك انقلاب بزرگ آموزشي سوق مي‌دهند. گذر از جامعه‌ صنعتي به جامعه‌ اطلاعاتي لزوماً يك حركت تكاملي نيست، بلكه جهشي ساختاري است (دانشگاه بين‌المللي ايران، 2002). بنابراين براي نخستين بار امكان جهش از موقعيت عقب‌ماندگي به موقعيت پيشرفته براي كشور‌ها فراهم شده است. در اين ميان ميزان توسعه و كاربرد فناوري اطلاعات و ارتباطات در آموزش، مهم‌ترين شاخص پيشرفت به شمار مي‌رود و آموزش مجازي يا آموزش الكترونيكي، مهم‌ترين عامل جهش علمي و فرهنگي محسوب مي‌شود. به عبارت ديگر آموزش مجازي كليد گذر نيروي انساني به جامعه‌ اطلاعاتي مي‌باشد و گذر به جامعه‌ اطلاعاتي با نرخ سواد الكترونيكي[10]- به مفهوم توان خواندن و نوشتن و ميزان بهره‌وري از سامانه‌هاي اطلاعاتي و ارتباطي – رابطه‌ مستقيم دارد (دانشگاه بين‌المللی ايران، 2002).
 
2. تعاريف آموزش الكترونيكي
 در سايت «شركت سخاروش» (يادگيري الکترونيکي،1381) نوشته است: آموزش الكترونيكي مي‌تواند مبتني بر ديسك فشرده، شبكه، اينترانت يا اينترنت باشد. آموزش الكترونيكي براي ارائه‌ محتوا، از عناصر اطلاعاتي با فرمت‌هاي متفاوت نظير متن، ويدئو، صدا، انيميشن، گرافيك و محيط‌هاي مجازي يا شبيه‌سازي‌شده استفاده مي‌نمايد.
    «دست اندركاران سيستم‌هاي سيسکو»[11](آموزش الکترونيکي،1382) معتقدند: آموزش الكترونيكي، يك يادگيري اينترنتي است كه مي‌تواند شامل رساندن مطلب در چندين شكل، مديريت آموزش، و يك مجموعه‌ شبكه‌شده از دانش‌آموزان و تعدادي از توسعه‌دهندگان و كارشناسان خبره باشد.
  «اليوت ميسي»[12] (آموزش الکترونيکي،1382) مي‌گويد: آموزش الكترونيكي، فناوري شبكه را براي طراحي، انتخاب، اداره كردن و بسط دادن آموزش به كار مي‌برد.
  «گروه نرم‌افزاري تكنوسافت» (تکنوسافت،1382) مي‌نويسد: آموزش الكترونيكي به مجموعه‌ وسيعي از نرم‌افزارهاي كاربردي و روش‌هاي آموزشي مبتني بر فناوري گفته مي‌شود كه شامل آموزش بر پايه‌ رايانه، وب و اينترنت، و همچنين كلاس‌ها و  دانشگاه‌هاي مجازي و غيره مي‌باشد.
   «عليرضا مختاري» (مختاري، 2004) مي‌نويسد: آموزش الكترونيكي عبارت‌ است از ارائه‌ محتواي آموزشي و تجارب اساتيد مجرب هر رشته از طريق فناوري الكترونيكي به دانشجويان علاقه‌مند، كه اين دانشجويان مي‌توانند در هر نقطه‌ جهان از اين آموزش‌ها بهره‌مند گردند.
   «گرگ پريست»[13] از «شركت آموزش الكترونيكي اسمارت فورس»[14] (آموزش الکترونيکي، 1382) موارد زير را در تعريف آموزش الكترونيكي بيان مي‌كند:
آموزش الكترونيكي پويا است. محتواي آن كاملاً به روز و در زمان دلخواه[15] است؛ بهترين منابع دسترس‌پذير در اين سيستم آموزشي پيوسته[16]، كارشناسان خبره هستند. آموزش الكترونيكي نوعي تشريك مساعي است، جامع و فراگير است، زيرا مطالب آموزشي را از منابع بسيار زيادي فراهم مي‌كند.
از مجموع تعاريف ذکرشده درباره‌ آموزش الکترونيکي مي‌توان به اين تعريف جامع دست يافت:
آموزش الکترونيکي به مجموعه‌ وسيعي از نرم‌افزارهاي کاربردي و شيوه‌هاي آموزش مبتني بر فناوري اطلاعات (اعم از رايانه، ديسک فشرده، شبکه، اينترنت و اينترانت و دانشگاه مجازي) گفته مي‌شود که امکان آموزش و يادگيري را براي هر فرد در هر زمينه‌، در هر زمان و مکان به صورت مادام‌العمر فراهم مي‌سازد.
 
3. ضرورت، اهميت و هدف آموزش الكترونيكي
 نيازهاي روزافزون مردم به آموزش، عدم دسترسي آن‌ها به مراكز آموزشي، كمبود امكانات اقتصادي، كمبود آموزشگران مجرب، و هزينه‌هاي زيادي كه صرف آموزش مي‌شود، متخصصان را بر آن داشت كه با كمك فناوري‌هاي اطلاعات، روش‌هاي جديدي براي آموزش ابداع نمايند كه هم اقتصادي و باكيفيت باشند و هم بتوان با استفاده از آن، به طور همزمان جمعيت كثيري از فراگيران را تحت آموزش قرار داد.
    امروزه مفهوم سواد، ديگر «توان خواندن و نوشتن»  نيست. به قول «آلوين تافلر» (يزديان،1382) در قرن بيست و يكم، بيسوادان آن‌هايي نيستند كه نمي‌توانند بخوانند يا بنويسند، بلكه كساني هستند كه نمي‌توانند ياد بگيرند و بازآموزي كنند. تحولات سريع فناوري اطلاعات و ارتباطات[17] در دهه‌ اخير، جهان را با يك بيسوادي- به تعبير جديد- و نياز همه‌گير به بازآموزي و يادگيري مواجه ساخته است. اقدام به صدور گواهينامه‌ بين‌المللي كاربري رايانه[18] يكي از اقدامات جهاني در زمينه‌ بازآموزي است. روش‌هاي سنتي آموزش، ديگر پاسخگوي اين حجم عظيم تقاضا براي آموزش نيست. نهضت سوادآموزي الكترونيكي به جاي سوادآموزي متعارف، به عنوان يك راهكار براي گذر به جامعه‌ اطلاعاتي مطرح شده است، با اين تفاوت كه اجراي آن به جاي بيسوادان جامعه، در ميان باسوادترين اقشار باشد. طبيعي است كه نظام آموزشي كشور، نخستين مكان اجراي آن خواهد بود.
    «گري بكر» برنده جايزه‌ نوبل (دولايي،1382) مي‌گويدكه سرمايه‌ انساني 70 درصد سرمايه‌ مملكت است. او ثابت كرد كه سرمايه‌گذاري روي مردم كشور، بسيار پرسود است. مبناي اقتصاد مملكت در دانش، مهارت‌ها و قابليت‌هاي بالقوه‌ مردم است و بايد براي آن ارزش قائل شد. كشور ايران از نظر جمعيتي، جوان‌ترين كشور جهان محسوب مي‌شود كه 70 درصد جمعيت آن زير 30 سال سن دارند.  از سوي ديگر تمايل جوانان به ادامه‌ تحصيلات دانشگاهي افزايش يافته است و با نظام آموزش كنوني، تنها 25 درصد از داوطلبان، امكان ورود به دانشگاه را پيدا مي‌كنند (سعادت، 1382). اين مسئله با توجه به تحولات اخير جهاني و ورود به عصر اطلاعات كه در آن، دانش بالاترين ارزش افزوده را ايجاد مي‌كند، ما را با چالشي اساسي مواجه ساخته كه تنها با بهره‌گيري از آموزش الكترونيكي مي‌توان بر آن فائق آمد. در لزوم توسعه‌ آموزش الكترونيكي در كشور ترديدي وجود ندارد؛ آنچه مطرح است شيوه و چگونگي دستيابي مؤثر به اين آموزش است.
    به طوركلي هدف آموزش الكترونيكي فراهم نمودن امكان دسترسي يكسان، رايگان و جستجوپذير در دوره‌هاي درسي و ايجاد فضاي آموزشي يكنواخت براي اقشار مختلف در هر نقطه و  بهينه‌سازي شيوه‌هاي ارائه‌ مطالب درسي به منظور يادگيري عميق‌تر و جدي‌تر است. در چنين فضاي آموزشي برخلاف آموزش سنتي، افراد به اندازه‌ توانايي خود از موضوعات بهره‌مند مي‌گردند.
 
4. پيشينه‌ آموزش الکترونيکي در جهان
آموزش غيرحضوري در دهه اول سال 1700 ميلادي آغاز شد و هنوز هم در نقاط مختلف دنيا از اين شيوه‌ آموزش براي تحصيل استفاده مي شود. بهره‌گيري از فناوري در امر آموزش از اوايل دهه‌ 1900ميلادي و آموزش مجازي از سال 1995 شروع شده است (نجابي، 1382).
 
 الف) موج اول آموزش الکترونيکي  (1999-1994)
با ظهور پست الکترونيکي، مرورگرهاي وب، «اچ‌تي‌ام‌ال»[19], «مديا پلاير»[20] و …، چهره‌ آموزش مبتني بر چند‌رسانه‌اي‌ها تغييرات زيادي پيدا کرد. اساساً اين نوع آموزش با کمک ابزارهايي چون پست الکترونيکي و اينترنت، و به صورت آموزش مبتني بر رايانه[21] و آموزش مبتني بر وب[22]، با کيفيت پايين و به صورت متناوب انجام گرفت.
 
ب) موج دوم آموزش الکترونيکي (2005- 2000)
 فناوري‌هايي چون جاوا، کاربردهاي وسيع انواع  شبکه‌ها، خطوط مخابراتي با پهناي باند وسيع، طراحي وب‌سايت‌هاي پيشرفته و …، انقلابي در صنعت آموزش به وجود آورد و آموزش تحت وب را به آموزش واقعي بسيار نزديک ساخت. ارائه‌ محتواي دوره در محيط‌هاي آموزشي چند بُعدي و ارائه‌  خدمات پيشرفته و باکيفيت به فراگيران و همچنين تعريف و ارائه‌ استانداردهاي آموزش الکترونيکي از ويژگي‌هاي اين دوران به شمار مي‌آيند (knowledgenet, 2004).
   يكي از دانشگاه‌هاي پيشگام در آموزش الكترونيكي دانشگاه «ام‌آي‌تي» است كه در سال 2001 اعلام كرد قصد دارد محتواي دروس بعضي كلاس‌هاي خود را به صورت آزمايشي روي اينترنت قرار دهد. جامعه‌ علمي جهاني از اين تصميم بهت‌زده شد. مجريان اين طرح، با هدف افزايش مهارت دانش‌آموختگان و براي تبادل اطلاعات و بهبود روش‌هاي تدريس در دانشگاه‌هاي سراسر جهان، طرح را اجرا كردند. اما براي اكثر مراكز آموزشي تعجب‌آور بود كه دانشگاهي با چنين موقعيتي كه معمولاً تمام فرصت‌هاي تحصيلي در آن، از سال قبل رزرو شده و بابت هر دانشجو سالانه 41 هزار دلار شهريه دريافت مي‌كند، چه احتياجي به انتشار مطالب كلاس‌هاي درسي خود بر روي اينترنت دارد. «آن مارگويس» (دانشگاهي به وسعت دنيا، 1382) يكي از مديران ارشد دوره‌هاي آموزش مجازي دانشگاه «ام‌آي‌تي» مي‌گويد: هدف اصلي ما مبارزه با انحصار علم در سراسر جهان بوده است. درحال حاضر تنها كساني كه بتوانند مبالغ هنگفتي را هزينه كنند، به منابع علمي دسترسي كامل دارند و اين وضعيت بايد روزي اصلاح شود. خواندن اين دروس منجر به گرفتن مدرك «ام‌آي‌تي» نمي‌شود، ولي براي افراد علاقه‌مند و طالب علم، بسيار مفيد است. مطالب درسي كه شامل امتحانات، جزوات آموزشي و منابع ديگر است، به صورت فايل‌هاي «پي‌دي‌اف»[23] در سايت دانشگاه «ام‌آي‌تي»[24] قرار گرفته‌اند. نكته‌ جالب اين‌كه اجازه‌ ترجمه‌ مطالب به زبان‌هاي مختلف در سراسر جهان داده شده است. درسال گذشته براساس آمارهاي منتشره، كانادايي‌ها با بيش از 5/3 ميليون مراجعه، بزرگ‌ترين جامعه‌ مخاطبين دوره‌هاي «ام‌آي‌تي» بودند. دانشگاه «ام‌آي‌تي» طرح آموزش الكترونيكي خود را به نام «او.سي.دبليو»[25] از سال 2002 رسماً اجرا كرد. به هرحال اين يكي از تجارب موفق دانشگاه «ام‌آي‌تي» بودكه با استفاده از قابليت‌هاي شبكه‌ جهاني به دنيا عرضه مي‌شود (دانشگاهي به وسعت دنيا، 1382).
 
5. پيشينه‌ آموزش الکترونيکي در ايران
آموزش الكترونيكي در ايران به زمان بهره‌گيري از رايانه‌هاي شخصي در ميان اقشار مختلف فرهنگي- اجتماعي برمي‌گردد. با ايجاد و توسعه‌ شبكه‌هاي ارتباطي، تحولات شگرفي در آموزش الكترونيكي به وجود آمده است.
   دانشگاه بين‌المللي ايران که ترکيبي از امکانات موجود و بالقوه‌ دانشگاهيان و فناوران ايراني در خارج از کشور است با همکاري مراکز دانشگاهي ايران، ترکيبي را به وجود آوردند که پيش‌نياز آموزش الکترونيکي در ايران در سطح دانشگاه فراهم گردد. در سال 2002 ميلادي اين دانشگاه نيروهاي خود را ساماندهي کرد و در پي همايش آموزش مجازي اين دانشگاه در اوت 2002، به عنوان اولين دانشگاه مجازي ايران ظاهر شد. پس از آن دانشگاه‌هاي مختلف مانند صنعتي شريف، اصفهان، شيراز، تهران، دانشگاه آزاد منطقه‌ جنوب تهران، دانشگاه علوم حديث، و دانشگاه اينترنتي ايران نيز طرح آموزش الکترونيکي را اجرا کردند. هم اکنون وزارت علوم، تحقيقات و فناوري «طرح ملي توسعه‌ دانشگاه‌هاي مجازي در کشور» را به اميد تحقق نتايج زير دنبال مي‌کند:
–  همگاني‌کردن آموزش عالي،
–  شکوفايي استعدادهاي افراد خارج از قلمرو رسمي دانشگاه‌ها،
–  كاهش تعداد متقاضيان ورود به دانشگاه از طريق كنكور،
–  کاهش هزينه‌هاي مسافرت‌هاي بين‌شهري،
–  گسترش مرزهاي دانش به فراسوي محدوديت‌هاي سنتي،
–  حركت در زمينه‌ كوچك‌سازي دانشگاه‌ها (از نظر فيزيكي)،
–  افزايش توان رقابت علمي كشور،
– همگامي با كاروان جهاني علم و ارتقاي علمي در قرن حاضر (طرح ملي توسعه‌ دانشگاه‌هاي مجازي، 1382).
 
6. مزاياي آموزش الكترونيكي
آموزش الكترونيكي يك نظام آموزشي هنرمندانه و راه‌حل جامع مي‌باشد كه براي مؤسساتي كه خواهان حركت در مسير فناوري روز و تغيير روش‌ها و محيط‌هاي آموزشي خود هستند، امكان دستيابي به شيوه‌هاي نوين آموزشي را فراهم مي‌نمايد (آموزش الکترونيکي چيست، 1382).  «ياسمن اسكويي» كارشناس ارشد برنامه‌ريزي درسي مي‌گويد: در آموزش الكترونيكي، ارائه‌ مطالب براساس نيازهاي فراگيران تغيير مي‌يابد و در آن، فضايي ايجاد مي‌شود تا فراگير با فراغ بال و به دور از اضطراب و با حفظ استقلال و اعتماد به نفس، به فعاليت‌هاي مورد نظر خود بپردازد. آموزش الكترونيكي يك سيستم آموزشي واحد را براي تعدادي از فراگيران فراهم مي‌سازد كه منجر به ايجاد فرصت‌هاي آموزشي مختلف مي‌شود (اسکويي ،1382).
به طوركلي مي‌توان مزاياي آموزش الكترونيكي را در چند محور به شرح زير برشمرد:
 
الف) شيوه‌ ارائه‌ دروس به دانشجو
                – عدم وابستگي كلاس درس به زمان خاص؛                           
              -‌‌ جامعيت، فراگيري، پويايي، روزآمدي و رفع نياز آموزشي در زمان دلخواه[26]؛
   – افزايش كيفيت ارائه‌ دروس (به دليل ارائه‌ دروس به صورت چندرسانه‌اي)[27] ؛
– افزايش ميزان اثربخشي و بازدهي آموزشي (به دليل حذف محدوديت‌هاي       زماني و مکاني)؛
                                     
ب) تعامل بين استاد و دانشجو
                – عدم نياز به حضور فيزيكي استاد و دانشجو در كلاس درس؛           
        – كاهش زمان و هزينه‌ رفت و آمد براي دانشجويان؛
            – پشتيباني تعداد زيادي دانشجو در يك كلاس؛                            
                – امكان ثبت فعاليت‌ها و پيشرفت دانشجويان توسط استاد؛
                – امكان تهيه‌ مدل‌هاي مختلف آموزش توسط استادان؛
                – ارتباطات آسان و فراگير آموزشي؛
                
ج‌)  دسترسي به منابع اطلاعاتي
             – دسترسي پيوسته به كتابخانه‌ مجازي[28]؛              
                – جستجوي هوشمندانه؛                                                             
                – انعطاف‌پذيري، دردسترس بودن، و سهولت دسترسي به منابع
            آموزشي؛                                      
                – افزايش حق انتخاب دانشجو در تعيين دوره‌هاي آموزشي؛                  
                – تغيير محتواي تدريس (از «محدود و انتخابي» به «نامحدود و متنوع»)؛
 
د‌)   تغيير نگرش و دانش کاربران
            – تغيير سطح سواد دانش‌آموختگان (از سواد كلاسيك به خلاقيت و
         توليد دانش)؛
                – تغيير نگرش به آموزش و يادگيري (از فردي به اجتماعي)؛
                – تغيير نگرش به فراگيران (از «ايجاد رقابت» به «همكاري و
         مشاركت»)؛
                – تغيير وظيفه‌ فراگيران (از «ذخيره‌سازي اطلاعات و افزايش
         محفوظات» به  «مديريت اطلاعات و توليد دانش»)؛
             – افزايش سرعت درآموزش و يادگيري؛
                – افزايش سطح علمي جامعه؛
                – قابليت تنظيم آهنگ يادگيري فراگيران؛
                – محوريت كاربران؛                                                                 
                        
هـ) مديريت
 – مديريت آسان و كارآمد؛                                                       
              – نظارت و كنترل دقيق بر نظام آموزشي و اطلاعات؛
              – جمع‌آوري سريع بازخوردها و تجزيه و تحليل آن‌ها؛
              – كاهش هزينه و زمان؛
              – فراهم‌نمودن فرصت‌هاي آموزشي يكسان براي عموم؛
              – افزايش سرعت در توسعه و پيشرفت.
 
7. زيرساخت‌هاي ضروري براي آموزش الكترونيكي
 آموزش الكترونيكي مستلزم زيرساخت‌هاي فراواني است كه عبارت‌اند از :
1.    توسعه‌ مهارت‌هاي فناوري اطلاعات و ارتباطات در تمام سطوح جامعه براي عموم مردم؛
2.    ترغيب و ترويج پژوهش‌هاي آموزشي در زمينه‌ فناوري اطلاعات؛
3.    گسترش كمي و كيفي در توليد نرم‌افزارهاي آموزشي؛
4.    تجهيز مدارس و دانشگاه‌ها به رايانه و دسترسي به شبكه‌ جهاني؛
5.    توسعه‌ مراكز آموزش مهارت‌هاي اطلاعات و ارتباطات؛
6.     تقويت زيرساخت‌هاي شبكه اينترنت در كشور؛
7.    گسترش سطح دسترسي عموم به رايانه و شبكه‌ جهاني؛
8.    توسعه‌ فرهنگ استفاده از فناوري اطلاعات در امور روزمره.
 
8. روش‌ها و انواع آموزش الكترونيكي
انواع آموزش الكترونيكي عبارت‌اند از:
–   آموزش مبتني بر رايانه: در اين شيوه‌ آموزش، منابع آموزشي از قبيل ديسك نوري يا فلاپي به فراگير داده مي‌شود و فراگير به صورت انفرادي در زمان و مكان معين، مي‌تواند به آموزش در زمينه‌هاي مورد علاقه‌ خود بپردازد.
– آموزش مبتني بر وب[29]: دراين روش منابع آموزشي از طريق اينترنت و در محيط وب، در اختيار فراگير قرار مي‌گيرد. در اين روش از سرويس‌هاي پست الكترونيكي، تابلوهاي اعلانات، و چت[30] براي برقراري ارتباط فراگير با منابع آموزشي استفاده مي‌شود.
        – ويديو كنفرانس[31]: اين روش قابليت‌هايي مثل استفاده از وسايل كمك آموزشي نظير رايانه، دوربين، پروژكتور، ميكروفون، و  برقراري ارتباط زنده بين فراگير  و متخصصين و معلمان را فراهم  مي‌سازد.
– سيستم ماهواره‌اي: اين سيستم از يك هاب (فرستنده) و يك ايستگاه زميني (گيرنده) تشكيل شده است. در اين روش براي آموزش از راه دور، از يك پروژكتور، يك صفحه‌ نمايش و رايانه‌اي كه از طريق ماهواره به يك شبكه متصل شده، استفاده مي‌شود.
     در آموزش مبتني بر وب يا آموزش مجازي،  فراگيران مي‌توانند از طريق اينترنت در مركز ثبت‌نام كنند، از دروس ارائه‌شده انتخاب واحد نمايند، جزوه‌ درسي موردنظر را مطالعه كنند، از جلسات درس استاد استفاده نمايند و در پايان دوره نيز امتحان دهند. در اين سيستم آموزشي فراگيران مي‌توانند هر روز و هر لحظه كه مايل باشند با استاد و همكلاسي‌هاي خود ارتباط برقرار كنند و با تشکيل گروه‌هاي مباحثه، به تبادل نظر درباره‌ مفاد درسي و تمرينات خود با استفاده از اينترنت بپردازند. محتويات دروس ممكن است از طريق اينترنت، يا با استفاده از ويديو و تصاوير دوطرفه (تعاملي) انتقال يابند. ممكن است تلويزيون‌هاي كابلي يا ماهواره‌اي، رسانه‌هاي انتقال‌دهنده‌ اين مواد درسي باشند؛ يا منابع درسي بر روي لوح فشرده يا نوار ويديويي يا  دي‌وي‌دي يا تركيبي از اين روش‌ها، در اختيار فراگير قرارگيرند.
   در اين سيستم آموزشي قسمت اعظم آموزش، مبتني بر دروسي است كه هر زمان كه فراگير اراده كند مي‌تواند به سايت مركز متصل شود و آن دروس را دريافت كند. فراگير مي‌تواند چندين بار، مطالب ارائه‌شده را مشاهده كند. در اين سيستم ممكن است افراد ثبت‌نام‌شده براي يك درس، هزاران نفر باشند. آموزش در اين سيستم كاملاً فعال است. آموزش الكترونيكي ثابت كرده كه 20 تا 25 درصد ميزان يادگيري را نسبت به روش‌هاي سنتي آموزش، افزايش مي‌دهد (حسن زاده ،1382).
 
9. آموزش الكترونيكي و كتابخانه‌ها
انفجار اطلاعات و قوانين حاكم بر فناوري اطلاعات، حرفه‌ كتابداران را به طور گسترده‌اي تحت تأثير قرار داده است. كتابداران بايد از اين فكر كه كتابخانه‌ها فقط با منابع مرجع، فهرست‌نويسي، فراهم‌آوري، حفاظت و امانت منابع، و مديريت فيزيكي مجموعه‌هاي چاپي سروكار دارند، دوري كنند. صِرف انتقال فعاليت‌هاي كتابخانه از ساده به الكترونيكي، نيازهاي مراجعان به كتابخانه را برطرف نمي‌كند و آينده‌ آن‌ها را نيز تضمين نخواهد كرد (ارلندسدتي، 1382). كتابداران، تهيه‌كنندگان اطلاعات در محيطي هستند كه دائماً در حال تغيير است و فناوري اطلاعات خواه ناخواه، شغل‌ آن‌ها را تغيير مي‌دهد. امروزه مأموريت كتابداران ارائه‌ خدمات پيشرفته، همگام با افزايش حجم اطلاعات است. آنان بايد متناسب با موقعيت و شرايط جديد، مهارت‌هاي جديدي را كسب نمايند؛ آن‌ها هستند كه ماشين‌ها را مديريت مي‌كنند و با سازماندهي اطلاعات، عملكرد آن را موفقيت‌آميز مي‌سازند. از بعد مديريتي نيز كتابخانه‌ها بايد ساختارهاي نويني را به كار گيرند؛ مثلاً به جاي سازمان‌دادن به كار كتابداران، مراجعان را مركز توجه قرار دهند و قبل از هر تغييري در سيستم،  آموزش كاركنان و ايجاد فرصت براي رشد و ترقي آن‌ها را سرلوحه‌ كار قرار دهند. نبايد انتظار داشت كه كتابداران، مهارت‌هاي جديد را بدون هيچ آموزشي به دست آورند و بدون هيچ اظهارنظري، خود را با تغييرات وفق دهند.كتابخانه‌ها مي‌توانند منشأ تحول شوند، به شرط اين كه كليد اين تحول، يعني «مشاركت كاركنان كارآزموده» را در اختيار داشته باشند.
سيستم‌هاي مديريت آموزش الكترونيكي، فرصت‌هاي جديدي براي كتابخانه‌ها فراهم نموده تا به طراحي، اشاعه و ارائه‌ خدمات جديد و متناسب با سيستم آموزشي جديد،  اقدام نمايند. لازم است كه اين خدمات، تخصصي‌تر و توانمندانه‌تر ارائه شوند و بويژه در عرصه‌هايي كه منابع، غيرقابل جايگزين هستند و هيچ ماشيني نمي‌تواند به جاي آن قرارگيرد، نقش هدايتگر داشته باشند. سيستم مديريت آموزشي[32]، داراي نرم‌افزارهاي كاربردي است كه عناصر الكترونيكي دوره را مديريت مي‌كنند. اين سيستم به سرعت به سوي استفاده‌ گسترده از فناوري اطلاعات در امر آموزش- به جاي استفاده‌ پراكنده از آن-  تمايل پيدا كرده و هم‌اكنون خدمات گسترده‌اي را از طريق دوره‌هاي درونخطي  ارائه مي‌نمايد (مختاري اسکي،1381).
فناوري اطلاعات، راه را براي کتابخانه‌هاي ديجيتال هموارکرده است. اين کتابخانه‌ها که گاهي کتابخانه‌هاي درونخطي، بدون ديوار، مجازي، الکترونيکي و روميزي خوانده مي‌شوند، با استفاده از روش‌هاي فناوري اطلاعات، دسترسي مداوم به اطلاعات ديجيتالي (متن كامل) را فراهم مي‌آورند. کتابخانه‌هاي ديجيتال از ضروريات نظام آموزشي مجازي محسوب مي‌شوند. اين نوع کتابخانه‌ها متکي بر داده‌هاي رقومي هستند و به‌تدريج جايگزين ركوردهاي چاپي مي‌شوند و از طريق شبکه، امکان دسترسي24 ساعته براي همگان را فراهم مي‌آورند. کتابخانه‌هاي ديجيتال- برخلاف کتاب‌هاي چاپي- چندرسانه‌اي و قابل بازيابي‌اند و با جستجو در شبکه مي‌توان داده‌ها را در اقيانوس اطلاعات گرد آورد و از طريق برنامه‌هاي فرارسانه‌اي و فرامتني و نظام‌هاي خبره، مورد استفاده قرار داد (گوپال،1382).
    مجموعه‌هاي رقومي ، منابع متنوعي از قبيل مجلات الکترونيکي ، کتب ، متن کامل و پايگاه هاي اطلاعاتي مختلف را شامل مي‌شوند. با نگاهي حتي گذرا مي‌توان به خوبي درک کرد که همگام با تحولات نظام آموزشي و حرکت به سوي آموزش‌هاي الکترونيکي، کتابخانه‌ها نيز بايد مسير خود را به سمت ديجيتالي شدن تغيير دهند تا بتوانند با تغيير نقش خود، جايگاه خود را حفظ کنند و متناسب با نياز جامعه، نسبت به ارائه‌ خدمات جديد، توانا باشند.
   پيوند كتابخانه‌ها، فناوري اطلاعات و آموزش با يكديگر، اتحادي را به وجود آورده كه حاكي از محرك‌هاي مالي است. فشارهاي مالي بر آموزش عالي، سيستم‌ها را به سمت پياده‌سازي طرح‌هايي سوق داده است كه منجر به كاهش هزينه‌ها شود. فناوري اطلاعات، زمينه‌هاي تحقق اين طرح‌ها را به خوبي فراهم كرده است. قراردادن اطلاعات دانشجويان روي صفحات گسترده[33]، رفع نيازهاي اطلاعاتي دانشجويان در كتابخانه‌هاي مجازي- و به طور كلي سيستم‌هاي آموزشي الكترونيكي، منجر به تحولات اساسي در وظايف كتابداران شده است. كتابخانه‌ها وظيفه‌ آموزش نحوه‌ استفاده از محيط‌هاي آموزشي جديد و خدمات آن به دانشجويان را  به طور مستقيم عهده‌دار خواهند بود. در اين ميان سؤالاتي مطرح است كه نياز به تحقيقات بعدي را آشكار مي‌سازد:
– چطور كتابخانه‌ها مي‌توانند از نظر ارائه‌ خدمات، بين سيستم آموزش سنتي و سيستم   آموزش جديد پل بزنند؟
– بهتر است چه خدماتي به صورت سنتي و چه خدماتي به صورت جديد ارائه شوند؟ در سيستم تركيبي به چه بسترهايي نياز است؟
– با توجه به نيازهاي جديدي كه در محيط آموزش الكترونيكي يا مجازي به وجود آمده است،كتابخانه‌ها بايد چه خدمات جديدي را دوباره تعريف كنند؟
– كتابخانه‌ها در مدل آموزشي جديد، چه نقشي مي‌توانند بازي كنند؟
– بهترين راهبرد براي كتابخانه‌ها به منظور همگام شدن با سيستم آموزشي جديد چيست ؟
 
10. نتيجه‌گيري
در آستانه‌ ورود به عصر اطلاعات،  پاراديم جديدي به نام فناوري اطلاعات مطرح شده است كه تأثير اجتناب‌ناپذيري بر تمامي حوزه‌هاي دانش بشري داشته و نهادهاي مختلف اجتماعي را دستخوش تغييرات بزرگي نموده است. نهادهاي آموزشي در مواجهه با اين پاراديم، بر اساس رويكردهاي جديد، نظام آموزشي خود را در سطوح مختلف، تنظيم مي‌نمايند.
   آموزش الكترونيكي نيز پاراديمي جديد و محصول فناوري اطلاعات مي‌باشد و چند سالي است توسط برخي سازمان‌ها و دانشگاه‌ها در قالب طرح‌هاي آموزشي متعدد مطرح و حتي اجرا شده است. به طوركلي فناوري اطلاعات، فرصت‌هاي جديدي را براي جوامع مختلف ايجاد كرده است؛ جوامعي كه سريع‌تر اين فرصت‌ها را شناسايي كنند، مي‌توانند با جهشي ساختاري، عقب‌ماندگي‌هاي خود را جبران نمايند. فراهم‌نمودن زيرساخت‌هاي ضروري، ارائه‌ طرح‌هايي نظير « نهضت سواد‌آموزي الكترونيكي» كليد گذر ما به جامعه‌ اطلاعاتي خواهد بود. آموزش الكترونيكي مي‌تواند بسياري از معضلات جوامع- از جمله نيازهاي روزافزون مردم به آموزش، عدم دسترسي يكسان به مراكز آموزشي، كمبود امكانات اقتصادي، كمبود آموزگاران مجرب، و هزينه‌هاي زيادي كه صرف آموزش مي‌شود- را برطرف نمايد. مزاياي زيادي براي اين نوع سيستم آموزشي برشمرده‌اند كه معايب آن را پوشش مي‌دهد.
   با ورود به سيستم آموزش الكترونيكي، كتابخانه‌ها نيز همچون زيرسيستم‌هاي ديگر دچار تغييرات زيادي خواهند شد. اين كه كتابخانه‌ها در سيستم جديد چه نقشي پيدا خواهند كرد بستگي زيادي به رويكرد كتابداران به فناوري‌هاي جديد دارد. آنچه مسلم است اين كه كتابداران بايد همگام با تحولات، پيش روند و گرنه نقش آن‌ها در صحنه‌ آموزش بسيار كمرنگ خواهد شد. كتابداران بايد نياز سيستم‌هاي جديد را شناسايي كنند و متناسب با آن، خدمات جديدي را ارائه نمايند و نقش هدايتگري خود را در عرصه‌هاي توليد، سازماندهي و اشاعه‌ اطلاعات در مدل‌هاي جديد حفظ كنند.
   به طوركلي دورنماي آينده‌ آموزش الكترونيكي را مي‌توان چنين تصويركرد: انتشار رايگان دانش بين كشورها ممكن است منجر به كاهش اختلافات بين كشورها شود. كشورهاي توسعه‌نيافته در زمينه‌هاي علمي رشد سريع‌تري پيدا مي‌كنند و دسترسي همگاني و رايگان به منابع آموزشي باعث شتاب بخشيدن به توسعه‌ اقتصادي جهان خواهد شد.
 
11. منابع

Knowledgenet, history of e-learnin (2004). Retrieved March 8, 2004, from www.virtual\e-learn\knowledgenet-history of E-learning.htm
 
Kuhn, T. S. (1970). The structure of scientific revolutions (2rd ed.). Chicago, IL: The University of Chicago Press.
 
OCLC E-Learning Task Force (2003, October). Libraries and the enhancement of E- Learning. Ohio: OCLC Online Computer Library Center. Retrieved June 25, 2004, from http://www5.oclc.org/downloads/community/elearning.pdf

 آموزش الكترونيكي چيست؟ (1382). دسترسي در 8 خرداد 1383، از سايت

 www.persiaelearning.com

 ارلندسدتي‌تر، ليندا (1382). آموزش براي تغيير مهارتهاي جديد براي كتابخانه الكترونيكي: فناوري نوين، كتابداران نوين؟ ترجمه اميررضا اصنافي، مجله الكترونيكي مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران، 1(4). دسترسي در 15 مرداد 1384، از سايت
http://www.irandoc.ac.ir/data/ej/vol1/trainingchange.htm.
 
اسكويي، ياسمن (1382، 18 آبان). فن‌آوري اطلاعات درخدمت آموزش. هنر. دسترسي در 8 خرداد 1383، از سايت

 www.khabarnameh.gooya.com

 

تکنوسافت (گروه نرم افزاري ). (1383). آموزش الكترونيكي نمودي از رويكردهاي نوين به آموزش و يادگيري. دسترسي در 8 خرداد 1383، از سايت

www.meykade.com

 حسن‌زاده ، مريم (1382). يادگيري الكترونيكي. دسترسي در 8 اسفند 1382، از سايت

www.imi-ir.org/tadbir/tadbir-122/netreport-122/1asp

دانشگاهي به وسعت دنيا (1382، 11 شهريور). روزنامه همشهري، شماره 3155. دسترسي در 8 خرداد 1383، از سايت

 http://www2.hamshahri.net/hamnews/1382/820611/infor/igozar.htm

 دولايي، پرويز (1382). شکل‌دهي بدنه آموزش الکترونيکي کشور: يک ضرورت ملي (سخنراني).دفتر مديريت طرح توسعه فناوري اطلاعات و ارتباطات. دسترسي در 8 خرداد 1383، از سايت

 www.ict-edu.ir

 
سعادت، سعيد (1382). ستاد تکفا تدوين استراتژي ملي آموزش الکترونيکي را بررسي مي‌کند. دسترسي در 8 خرداد 1383، از سايت

 www.nashriat.net/web-mag/2.htm

 طرح انتقال و توسعه فنآوري « اي – فراگيري » (اتفا) (1382). دانشگاه بين المللي ايران (IUI). دسترسي در 8 خرداد 1383، از سايت

 www.iranu.com

 طرح ملي توسعه دانشگاه‌هاي مجازي. وزارت علوم تحقيقات و فناوري (1382). دسترسي در 8 خرداد 1383، از سايت

 http://Vu.aictc.com/about.htm
 

گوپال، کريشان (1382). کتابخانه‌هاي ديجيتال در عصر اطلاعات الکترونيکي .تهران: رنگين قلم.
 
مختاري، عليرضا (1383). كارگاه كاربرد اينترنت در پژوهش. دسترسي در 8 اسفند 1383، از سايت

www.alirezamokhtari.com/arm/internet1.htm
 

مختاري اسكي، حميدرضا (1381، تير). نگرش سيستمي به نقش تكنولوژي اطلاعات به عنوان پارادايمي جديد در اشتغال. آموزش‌هاي علمي كاربردي. 7و8، 28.
 
نجابي، عليرضا، و زيبايي، مهدي (1382). الگوي نوين انتقال دانش. دسترسي در 8 خرداد 1383، از سايت

www.imi-ir.org/tadbir/tadbir129/article-129/2.asp
 

يادگيري الكترونيكي (1381). دسترسي در 8 خرداد 1383، از سايت

www.sakharavesh.com

 يزديان‌كاشاني، ابوالفضل (1382). مقاله ارائه شده در اولين همايش آموزش الكترونيكي ،سازمان مديريت صنعتي، دسترسي در 8 اسفند 1383، از سايت

 www.nashriat.net/web-mag/18.htm
 

پي نوشت‌ها

[1] . E-Learning

2 . Paradigm. «توماس كوهن» در اثر خود با عنوان «ساختار انقلاب‌هاي علمي» مي‌نويسد: پاراديم   به دستاوردهاي علمي كه داراي ويژگي‌هاي زير باشند اطلاق مي‌شود: 1) آنچنان بي‌سابقه باشد كه افراد زيادي را جلب نمايد؛ 2) به قدر كافي جا براي طرح هر نوع مسئله, و ادامه‌ كار براي افراد جديد داشته باشد.

[3] .anything
[4]. anyone
[5]. anytime
[6] .anywhere
[7] .Computer Based Training (CBT)
[8] . Intranet Based Training (IBT)
[9] .Web Based Training (WBT)
[10] .E-literacy
[11] . Cisco
[12] . Elliott Masie
[13] .Greg Priest
[14]  .Smart force
[15] .Real time
[16] . Online
[17] . ICT (information and communication technology)
[18] . ICDL
[19] . HTML (Hypertext markup language)
[20]. Media player
[21] . CBT (computer based training)
[22] . WBT (web base training)
[23] . PDF (Portable document format)
[24] . OCW.mit.edu
[25] . OCW (openspace courseware)
[26] . Real time
[27] . Multimedia
[28] . Virtual library
[29] . Web Based Traning
[30] . Chat
[31] . Video Conferencing
[32] . (CMS) Course management system
[33]  .Spreadsheet

 

ربابه فرهادي
كارشناس ارشد اطلاع‌رساني مجتمع آموزش كشاورزي فارس
پست الكترونيكي: Farhadi1346@hotmail.com
منبع :فصلنامه علوم و فناوري اطلاعات. دوره 21